39. millət və dil üzərinə qısa olaraq onu deyim ki, tarix boyu onun bunun altında olmuşuq. yəni, ən kobud dildə hər gələn tutub minib bizi. altda qalan bir millət olduğumuzdan "qul" təfəkkürü zamanla canımıza, qanımıza hopub. şamaxı xanının teymurun qabağına çıxardığı qul misalı. və ya tarixən bir-birimizi qirmağımız. yenə xanlıqlar dövründən bir misal: fətəli xan biraz daha çox ərazi ələ keçirmək naminə cavad xanın üstünə rusların getməyinə icazə verir. özü də sonra olur rusların vassalı. yəni, daim bir-birimizin ayağın altını qazan millət olmuşuq.
o ki, qaldı dil, din və millət anlayışına. məncə, manna və atropatena söhbəti konkret geydirmə söhbətdi, bizlə birbaşa əlaqəsi yoxdu. yəni vare, amma müasir Azərbaycan və azərbaycanlılarla heç bir əlaqəsi yoxdur. insan nə qədər kayfda və umbay olmalıdır ki atrapotena sözünü Azərbaycan desin.
tarixi gedişat isə belə olub: əvvəl atəşpərəst olmuşuq. ki, bu da zamanına görə normaldı, insan təbiət hadisələrinin qarşısında acizdi (idi) və alovu müqəddəs bir şey kimi görürdü. necə ki, bizdə alovdu da gecə gündüz yanır. sonra Zərdüşt adlı bir peyğəmbər çıxır, amma o da kütləyə təsir edə bilmir. və Zərdüştlük din olaraq atəşpərəstliyə yenilir. bizim bir düşüncə olaraq qarışdırdığımız bir sey var: din olaraq Zərdüştlük atəşpərəstliyi təbliğ edə bilməz. çünki səmavi din təkallahlıdır və dolayı yolla o da allahı təbliğ eləməlidir. yox, əgər dünyəvi dindirsə, onda heç.
sonra xristianlıq bu torpaqlara gəlir. və yeni din olaraq xristianlıq geniş vüsət alır, ta ki islam yayılana kimi. burası bizim üçün qırılma nöqtəsidir.
əvvəla ona görə ki, islam gələndə bir çox hallarda olduğu kimi sosial tərəfi ilə geniş yayılır: sosial ədalət, bərabərlik falan filan. məntiqi nəticəsi olaraq, kasıb xalq islamı dəstəkləyir. varlılar isə yox. nəticədə nə olur? dağlıq ərazilərdə, ələxsus Qarabağın dağlıq yerlərində xristianlıq qalır, yənu varlı təbəqə, aşağı yerlərlə isə rəyiət. beləliklə varlı-kasıb ayrımı eyni zamanda müsəlman-xristian ayrımına da yol açır. daha sonralar 18-19 cu əsrlərdə həmin Qarabağdakı xristian yerləri xanlıqlar dönəmində və sonrasında məlikliklərə çevriləcəklər.
orta əsrlərdə bir də xalqların köçü var. Səlcuqlar, Monqollar, ondan bir az da əvvəllər xəzərlər. bu gəlişlərə xalq olaraq reaksiyamız nə olub? heçnə. hazır pozada qalmışıq, gələndə gedəndə itəliyib gedib. geriyə qalan dil olub. türkləşmə yavaş-yavaş gedib. dil və mədəniyyət olaraq orta əsrlər bizim üçün qırılma nöqtəsidir. amma biz hələ də fars mədəniyyətin, dolayısı ilə iranın təsiri altındayıq. ta ki, Gülüstan müqaviləsinə kimi. Gülüstan müqaviləsi ilə rusiya bizi irandan ayırıb. Bəxtiyar Vahabzadənin Gülüstan poemasında deyildiyi kimi deyil heç də, " ay, Arazı ayırdılar.." de, gələ, ayırdılar. romantik, romantik danışmaqla deyile, Azərbaycanın atası rusiya imperiyasıdır. bizi irandan ayırmasaydılar, biz hələ də çörəyə "nan" deyirdik..
arada bir səfəvilər dönəmi var. nə qədər biz şah babamızı türk oğlu türk desək də, dünya bu imperiyanı səfəvi iran imperiyası kimi qəbul edir. düzdü, zamanla farslaşma olub, xüsusən də ikinci Təhmasib dönəmində ( burda yanıla bilərəm, çoxdandı səfəvi tarixini oxumuram), amma bizə görə Səfəvilər türkdürlər.
çar imperiyası dönəmi və sonrası də məlumdur. ta inqilaba kimi yuxarı çinli rusdilli elita, [eynilə bugünkü Azərbaycan reallığ] və rəncbərlər. { rəncbər də fars sözüdür, kəndliyə deyilir səhv etmirəmsə} beləliklə davam edir 1917-ə kimi. burda bir tarixi müqayisə aparmaq olar, nə Azərbaycan xalq cümhuriyyəti, nə də 91-dəki, yəni indiki Azərbaycan respublikası özü hərəkət edən, öncüllük edən bir hərəkat olmayıb. həmişə baxıb hərəkət eləmişik, başqaları necə biz də elə. ona görə, tarixdə öz izimiz və sözümüz yoxdu. bizi biz edən tək bir şey var: ermənilər. bütün milli kimliyimiz onların üzərinə qurulub. onlara qarşı nifrətdə, mübarizədə bir oluruq. bir-birimizi söyəndə də, alçaldan da da " ermənisən?!!!" deyirik. ona görə, milli şüurumuz tam oturmayana kimi onlar əsas hədəfdir.
milli kimliyimiz isə belədir: fars mədəniyyətli, türk dilli, rus düşüncəli kütlə. günlük həyatımızda mətbəximizdən tutmuş bütün rituallarda fars mədəniyyətinin ağırlığı hiss olunur, indi son zamanlarda " abi"lar yaman təsir etməyə çalışır, amma çi fayda. dil olaraq ola bilər, aşko-kuşko tafya ilə gecə-gündüz plaza diziləri izləyən kəsim üçün türk dili və mədəniyyəti çəkici [ yox bil mismar] gələ bilər, amma adət və ənənələr bu qədər qısa zamanda dəyişmir. idarəetmə də məlum məsələ [köhnə] sovet idarəetməsi.
bəs biz kimik? Azərbaycan türkçəsi, Azərbaycan türkü. bütün bunlar osturaq söhbətdi. çünki, azərbaycan bir millətdən ibarət deyil, başqa etnik xalqlar da var. dil olaraq da tam türk dili deyil, istər günlük, istərsə də rəsmi dildə rusifikasiya hələ də ağırdı və ərəb-fars sözləri qalmaqdadır.
heydər əliyevin Azərbaycan tarixində ən böyük uğuru elə azərbaycanlı adının gətirilməsi olub. dil və millət olaraq azərbaycanlı oldu bitdi. qısaltması da: azəri. fərqlənmədiyimiz müddətcə, başqaları da bizə dəyər və hörmət qoymayacaq.